Kookboeken door de eeuwen heen

December is de maand waarin de kookboeken voor het kerstdiner te voorschijn worden gehaald. In 2014 stonden om die reden een aantal fraaie, oude kookboeken in dit blog in de schijnwerper. Het vormt nu aanleiding voor een kleine expositie met historische en moderne kookboeken in de universiteitsbibliotheek.

Philippe. Cauderlier, Het spaarzame keukenboek, Gent: Hoste, 1884
Vindplaats: CBM 704 A 50

In de vitrine op niveau 1 ziet u enkele oude drukken, die gebruikt zijn voor het recent verschenen historische kookboek In de koecken gelevert van Hein Vera. Een deel van het oorspronkelijke beeldmateriaal (o.a. historische kookboeken en prenten van het kasteel, vissen, vogels en vruchten) wordt getoond rondom dit boek over de keukengeschiedenis van Kasteel Stapelen in Boxtel. In de vitrine op de begane grond, bij de raadpleegruimte van de Brabant-Collectie, ziet u hét kookboek uit de Gouden Eeuw: De verstandige kock, of Sorghvuldige huys-houdster (1670). Verder ziet u hier enkele menu's, een centsprent en moderne boeken over koken en Brabantse eetgewoonten.

Belangstelling voor kookboeken is er in deze periode van het jaar te over. Indien u voor 31 januari nog in de gelegenheid bent, is de tentoonstelling ‘Aan tafel! Een boekje open over eetcultuur’ in museum Meermanno een aanrader. En bent u in Den Haag, ga dan ook inspiratie opdoen voor een feestelijk gedekte kersttafel bij 'Vier eeuwen tafelcultuur' in het Gemeentemuseum. Voor de webexpositie over vijf eeuw kookboeken bij de Koninklijke Bibliotheek hoeft u uw huis niet uit.

T/m vrijdag 22 januari 2016 kunt u de diverse kookboeken in de universiteitsbibliotheek in de vitrines op niveau 1 en 0 komen bekijken.

't Goed te Arle: De Aarlense Hoeve, de Armenhoef, de Amelrijck Booth Hoeve, meer dan zeven eeuwen een boerderij

De Aarlese Hoeve uit de 13e eeuw was meer dan zeven eeuwen een boerderij. Toen de familie Scheepers in 2006 een aanvraag indiende voor de sloop van zijn kalverenstal, ging bij William van Herk van gemeente Best een lampje branden. Dit was niet zomaar een stal. In archiefstukken van 1312 wordt de hoeve al genoemd. Door middel van een jaarringenonderzoek bleek dat het houtskelet van de stal dateert uit 1263.
Het bijzondere van de stal is dat de gebinten nog elementen bevatten van een langsgebint, terwijl een dwarsgebint normaal is. Daarom gaf deze stal een unieke kans om leemtes in de kennis van boerderijconstructie uit de 13e en 14e eeuw in te vullen en een brug te slaan naar de archeologie die zich richt op ondergrondse restanten.

Dit boek schenkt aandacht aan de historische achtergronden van de oudst bekende en nog steeds bestaande hoeve. Het is onderdeel van een groot project dat over de boerderij in Best is uitgevoerd. De uitgave is een initiatief van Stichting de Brabantse Boerderij, Stichting deKapellekes en Heemkundekring Dye van Best. De Brabant-Collectie leverde beeldmateriaal aan, voornamelijk foto's van Noud Aartsen.

Welke veranderingen onderging de boerderij gedurende die ongeveer 750 jaar, wie waren de bewoners, en welke gronden waren in gebruik? De restauratie van 2014 komt ook aan bod in dit boek. Daarnaast weten archeologen een relatie te leggen met het grootschalig bodemonderzoek in het nabij gelegen gebied, waar gemeente Best een nieuwe wijk gaat bouwen.

Meer boeken over archeologie kunt u vinden in de rubriek BRA Z3.
Meer boeken over boerderijen kunt u vinden in de rubriek BRA J.

Vindplaats: BRA Z3 BRIN 2015 (nog niet beschikbaar)

Canon van Het Groene Woud: Ontwikkeling van landschap, natuur en bewoning

Met dit rijk geïllustreerd boek van Jan van der Straaten over de historie van Het Groene Woud is het project 'Landschapscanon Het Groene Woud' compleet. Het boek is een uitgave van Stichting Brabantse Bronnen, die juni 2015 een digitale versie van de landschapscanon publiceerde. Op 12 november jl. was de presentatie van het boek, waarvoor de Brabant-Collectie ongeveer 50 foto's leverde.

Wat is er zo bijzonder aan Het Groene Woud? Waarom verschillen Het Groene Woud en de drie stedelijke gebieden Eindhoven, Tilburg en 's-Hertogenbosch zo van elkaar? Wat zijn de belangrijkste factoren die hier een rol hebben gespeeld? In hoeverre zijn er van het vroegere landschap nog elementen aanwezig? Via de Vuist van Italië, mammoetsteppes en poolklimaat, het Holoceen tot aan de Romeinse Tijd, komen we bij de mensen in Het Groene Woud: van Neanderthalers tot Romeinen. Vervolgens gaan we van de Romeinse Tijd naar het einde van de negentiende eeuw en komen we in het landschap van Het Groene Woud. Van Gemeynt, gement en gemeente naar wat er van het verleden in het huidige landschap te zien is. Door middel van het beschrijven van een beperkt aantal cruciale gebeurtenissen en verschijnselen wordt het ontstaan van Het Groene Woud duidelijk. De mogelijkheid om energie te gebruiken was vroeger beperkt tot menselijke spierkracht en paarden. Dat verklaart de opkomst van water- en windmolens, die tot aan de negentiende eeuw een grote rol speelden. Tenslotte wordt uitgebreid aangegeven waar in het landschap elementen van vroeger nog zichtbaar zijn.

Meer boeken over landbouw, natuur en milieu kunt u vinden in de rubriek BRA W.

Vindplaats: BRA W STRA 2015

Verwacht: Fotoboek Noud Aartsen

 cover fotoboek 
© Noud Aartsen I Brabant Collectie, Tilburg University

Medio december 2015 zijn de werkzaamheden aan het fotoboek Noud Aartsen afgerond. 

Het gehele fotografisch oeuvre van Noud Aartsen werd in 2011 door zijn weduwe aan de Brabant-Collectie geschonken. Dit vormde mede een aanleiding om een overzichtswerk samen te stellen, waarin naast zijn Brabantse opnamen ook zijn Ierse en Franse foto’s ruimschoots aan bod komen. Tussen 1987-2008 zijn er vijf fotoboeken over zijn geliefde Brabant verschenen. De Brabant-Collectie streeft er niet alleen naar de fotografische erfenis en het gedachtegoed van Noud Aartsen duurzaam te behouden en voor een breed publiek toegankelijk te maken, maar ook om meer bekendheid aan zijn foto’s en ideeën te geven.

De Brabant-Collectie heeft voor dit boek geput uit zijn eigen uitgebreide werkarchief en uit de collecties van Gemeente Best en Brabants Landschap. Gaandeweg werden zijn afdrukken voor dit fotoboek gedigitaliseerd, aangezien een groot deel van de negatieven zich nog in Frankrijk bevindt. De deels door Noud samengestelde kerncollectie fungeerde als vertrekpunt voor de beeldselectie.

Momenteel wordt het fotoboek gedrukt. Uitgeverij Aldus heeft in samenwerking met de Stichting C.R. Hermans deze publicatie uitgegeven.

Op donderdagmiddag 4 februari 2016 vindt de boekpresentatie plaats in het Natuurmuseum Brabant te Tilburg.

In de koecken gelevert

Een gebeurtenis van ongeveer 450 jaar geleden werkt door in het heden. De Baronnesse en Kasteelvrouwe van Boxtel overleed in 1564 en de keuken werd voortaan beheerd door een rentmeester van Jan van Horne, Baron van Boxtel. Die rentmeester was een soort bedrijfsleider die ook de landerijen van de Baron beheerde. In tegenstelling tot de Vrouwe moest hij alle uitgaven voor de keuken verantwoorden. Daarom weten we nu nog wat er 450 jaar geleden in Stapelen, het kasteel van Boxtel, op het menu stond.

Dit boek schetst in het kort de gebeurtenissen op het kasteel van Boxtel rond 1560-1570. Het geeft een kijkje in de keuken van het kasteel en biedt een aantal op de middeleeuwse keuken geïnspireerde recepten, die ook nu nog gemakkelijk gemaakt kunnen worden. Het geheel is geïllustreerd met oude afbeeldingen en moderne foto's. Voor de oude afbeeldingen is geput uit de Brabant-Collectie, die 49 afbeeldingen aanleverde.

Rondom dit historische kookboek, en met een deel van het oorspronkelijke beeldmateriaal (o.a. historische kookboeken, prenten van het kasteel, vissen, vogels en vruchten), hebben we een kleine expositie ingericht in de vitrine bij de ingang van de universiteitsbibliotheek.
T/m vrijdag 22 januari 2016 kunt u deze opstelling komen bekijken.

Meer boeken over koken kunt u vinden in de rubriek: BRA G

BRA G2 VERA 2015

Leven in de brouwerij: Belevenissen van een Brabantse brouwersfamilie in en om Aarle-Rixtel

Jola Prinsen heeft het boek dat haar beide ouders (Jan Prinsen en Lia Prinsen-Holland) in 1996 schreven over vier generaties Prinsen in en om Aarle-Rixtel alsnog uitgebracht. Het plan voor publicatie in kleine kring verdween bij hun overlijden in de spreekwoordelijke lade. Als een eerbetoon aan haar ouders en met hulp van haar zussen is deze uitgave nu wel verschenen.

In de humoristische schrijfstijl van vader Jan Prinsen, oudste zoon van Johan Prinsen, maken we kennis met Cornelius Princen, die rond 1800 als brouwer wordt aangesteld op Kasteel Croy, waar hij het bezoek van koning Lodewijk Napoleon meemaakt. Zoon Martinus begint in 1857 in de kom van Aarle-Rixtel, tegenover de kerk, bierbrouwerij en logement De Zwaan, later overgenomen door kleinzoon Henri Trudo. De vierde generatie, in de persoon van Johan Prinsen, heeft weinig interesse voor de brouwerij. Na diverse omzwervingen buiten de regio keert Johan rond 1930 terug naar Aarle-Rixtel. In de gebouwen van de toenmalige brouwerij wordt dan een puddingpoederfabriek gevestigd.

Door dit familieverhaal, dat leest als een roman, klinkt de verbondenheid van de Prinsens met de Aarlese dorpsgemeenschap: in de politiek en het verenigingsleven. Het boek wordt verlevendigd met brieven, persoonlijke notities, aktes en foto’s.

Meer boeken over genealogie en familiegeschiedenis vindt u in de rubriek BRA Z8.

Vindplaats: BRA Z8 PRIN 2015. .......

Gedeputeerde Henri Swinkels op bezoek

Henri Swinkels (SP), gedeputeerde van de provincie Noord-Brabant met in zijn portefeuille Leefbaarheid en Cultuur, was gisteren op bezoek bij de Brabant-Collectie.
Ivka Orbon (afdelingshoofd Cultuur van Toen) en Stephan Tibosch (accounthouder Brabant-Collectie) vergezelden hem. Drs. Gabe van der Zee (secretaris van het College van Bestuur), prof. dr. Jos Swanenberg (hoogleraar Diversiteit in taal en cultuur in Brabant), prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld (hoogleraar Cultuur in Brabant) en drs. ing. Corno Vromans (directeur Library & IT Services) gaven vanuit Tilburg University acte de présence.

Na een presentatie van bibliothecaris Pia van Kroonenburgh over de collectie, gaf Emy Thorissen, conservator van de Brabant-Collectie, een kijkje in de keuken en toonde enkele van de vele bijzondere publicaties. Met veel belangstelling werd geluisterd naar de boeiende informatie die Emy gaf bij elk boek, kaart, foto en prent. De conclusie die het bezoek trok was duidelijk: het is de moeite waard nog eens langs te komen.

v.l.n.r.: Ivka Orbon, Henri Swinkels, Emy Thorissen en Jos Swanenberg
© Lieja Stalpers

v.l.n.r.: Stephan Tibosch, Ivka Orbon, Henri Swinkels, Emy Thorissen en Jos Swanenberg
© Lieja Stalpers

De rijke boekenverzameling over Vincent

Wist u dat de Brabant-Collectie meer dan 700 publicaties heeft over Vincent van Gogh? Ongeveer vijftig ervan kunt u tot en met vrijdag 11 december 2015 bij elkaar zien in de vitrine op niveau 0 in de universiteitsbibliotheek. Om u een indruk te geven ziet u hier een greep uit deze tentoonstelling. Bij de selectie is rekening gehouden met een aantal Brabantse plaatsen (Zundert, Etten-Leur, Nuenen bij Eindhoven) waar Van Gogh verbleven heeft.

F. Kools, Vincent van Gogh en zijn geboorteplaats: als een boer van Zundert
Zutphen: De Walburg Pers, 1990
Vindplaats:  BRA J3 KOOL 1990

Rebecca Nelemans e.a., De zaaier: het begin van een carrière: Vincent van Gogh in Etten
Breda: Van Kemenade, 2010
Vindplaats: BRA J3 NELE 2010/n

Nico van Wageningen, Het gezin Van Gogh: een familiegeschiedenis in brieven
Deventer: Scriptio, 2009
Vindplaats: BRA J3 WAGE 2009

E. van Uitert, Van Gogh in Brabant: schilderijen en tekeningen uit Etten en Nuenen
Zwolle: Waanders, 1987
Vindplaats: BRA J3 UITE 1987

Peter Nagelkerke, Willem van der Sommen, Van Gogh & Eindhoven
Eindhoven: Wegener Media, 2012
Vindplaats: BRA J3 NAGE 2010

Rebecca Nelemans e.a., Van Gogh & Brabant
Schiedam: Scriptum Art Books, 2012
Vindplaats: BRA J3 NELE 2012

Tijdschrift: Merlet

Het tijdschrift Merlet is een uitgave van de Historische Kring Land van Cuijk. De merlet is een heraldisch wapendier. Het is een eend- of kuikenachtig, gestileerd vogeltje, dat vanaf de 13e eeuw wordt weergegeven zonder snavel en poten. De merlet komt voor in het wapen van de Cuijkse tak van de familie van Cuijk, heren van Cuijk en Grave.
Merlet verschijnt vier maal per jaar. De eerste uitgave verscheen in 1964 op initiatief van de samenwerkende gemeenten in het Land van Cuijk. Vanaf 1977 is Historische Kring Land van Cuijk de uitgever van dit periodiek en momenteel is Jan Veekens de hoofdredacteur. In 2014, bij het 50-jarig jubileum van Merlet, verscheen een jubileumnummer, met onder andere aandacht voor de geschiedenis van het tijdschrift.
De kring is in 1977 opgericht met als doel 'het bevorderen van de belangstelling voor en de kennis van de geschiedenis van eigen streek, volk en gebruiken'. Daarnaast zet men zich in voor behoud en behartiging van de vele cultuurhistorische waarden in het gehele Land van Cuijk; van Velp tot Maashees, van Neerloon tot Overloon. De activiteiten van de kring richten zich op de historie en cultuur van de streek en de weerslag ervan in deze tijd.

De voormalige heerlijkheid Land van Cuijk lag in wat tegenwoordig het noordoosten van de provincie Noord-Brabant is. Het werd begrensd door de Maas en De Peel en bestond uit twee gebieden die van elkaar gescheiden werden door de Heerlijkheid Boxmeer. Momenteel omvat Het Land van Cuijk de gemeenten Grave, Cuijk, Mill en Sint Hubert, Boxmeer en Sint Anthonis.

In Merlet staan artikelen, veelal geschreven door deskundigen, over de geschiedenis van het Land van Cuijk. De onderwerpen zijn zeer divers. Een groot aantal bijdrages in het blad is gepubliceerd na onderzoek van historische informatie door vrijwilligers (leden) in archiefbronnen bij het BHIC in Grave.
In nummer 3 van 2015 verschenen onder andere de volgende onderwerpen:

• Beurtvaart tussen Grave, Venlo en Amsterdam, in de 17e eeuw en later;
• Hofstede de Wijer en de familie De Raet in Boxmeer;
• Het Sint Alphonsus Broederschap in Grave, een zorgverzekering en begrafenisfonds vanaf 1843;
• Een gedicht in het dialect van Boxmeer van Mientje Wever

Het middenkader Actief is een vaste rubriek in het tijdschrift. Hierin wordt een terugblik gegeven op gehouden excursies en lezingen. De inhoud van deze rubriek is ook te vinden op de website van de kring (tab Actuele informatie & programma).

Alle jaargangen van Merlet en het register 1965-1985 zijn aanwezig bij de Brabant-Collectie (vindplaats T 07476). U kunt deze raadplegen op niveau 0 van de Universiteitsbibliotheek.

Van olielantaarn tot gloeilamp

In de Brabant-Collectie zijn enkele objecten terug te vinden, die de geschiedenis van de verlichting illustreren: van de olielantaarns als straatverlichting aan het eind van de zeventiende eeuw, gaslantaarns in de tweede helft van de negentiende eeuw tot de verlichting met behulp van elektriciteit vanaf begin twintigste eeuw.

Bij de gedachten en zegenbeden van de lantaarnaanstekers voor de burgers en inwoners van de stad 's-Hertogenbosch voor het jaar 1817 is te zien hoe zij een olielamp boven de straat met een katrol naar beneden halen om deze bij te vullen. Een nieuw type olielamp in straatlantaarns werd in 1663 door Jan van der Heyden (1637-1712) uitgevonden. De raapolie als brandstof gaf beter licht dan de kaarslantaarns. Het aantal branduren was groter en het brandgevaar door een gesloten oliereservoir kleiner. Reden voor een snelle verspreiding van deze Jan van der Heyden-lantaarn, ook in het buitenland.

 Gedachten en Zegenbeden van de lantaarnaanstekers in 's-Hertogenbosch
Houtgravure. 1817
Vindplaats: ML / 411.3 (1 jan) (79)

Net voor de gaslantaarns rond 1860 in zwang kwamen, stuurden de gaslantaarnaanstekers van 's-Hertogenbosch een nieuwjaarswens die de oude situatie illustreert. Te zien is hoe twee dragers met een bak olie onderweg zijn naar de centrale lantaarn boven de pomp op de Markt.

De Gaz-lantaarnaanstekers der stad 's-Hertogenbosch
Houtgravure. 1855
Vindplaats: ML / 411.3 (1 jan) (121)

Hoe blij men is met de verlichting door elektriciteit, blijkt uit het citaat op deze prentbriefkaart met twee interieurschilderingen van de Bossche schilder Herman Moerkerk (1879-1949): 

In het petroleumlicht, bij lezen, naaien en verstellen. 

Kan men geen letter zien, de steken haast niet tellen ... 

Maar in het helder licht der electriciteit. 

Wordt werken een genot en lezen zaligheid!

Prentbriefkaart
Op achterzijde de tekst: De P. N.E. M. te 's-Hertogenbosch en het G. E.B. in Uw woonplaats staan U gaarne met alle gewenschte inlichtingen omtrent aansluiting ten dienste
Vindplaats: ML / 214.3 (1)

Bij het honderdjarig bestaan van de gloeilamp in 1979 bracht N.V. Philips' Gloeilampen deze fraaie facsimile met foudraal uit van een uitgave uit 1916, getiteld: Naamlooze Vennootschap Philips' gloeilampenfabrieken 1891-1916: Eindhoven. Dit werk is destijds uitgegeven ter gelegenheid van het 25-jarig jubileum van N.V. Philips' Gloeilampenfabrieken. De beroemde sierkunstenaar Theo Nieuwenhuis (1866-1951) tekende voor de vormgeving. Over deze bijzondere boekband en de facsimile kunt u meer lezen bij de Koninklijke Bibliotheek.

J. Feith, Th. Nieuwenhuis, Naamlooze Vennootschap Philips' gloeilampenfabrieken 1891-1916: Eindhoven,
Eindhoven : N.V. Philips' Gloeilampenfabrieken, 1979
Vindplaats: CBM L 0358

Het huidige hoofdkantoor van de lichtdivisie van Philips, Philips Lighting, is in Eindhoven gevestigd. In diverse plaatsen heeft Philips Lighting vestigingen, zoals de ‘Flips febriek’ in Roosendaal (sinds 1947). Deze fabriek gaat nu sluiten. De tentoonstelling 'Philips Roosendaal, licht op een veranderende stad' is vanaf 13 december 2015 in het Tongerlohuys in Roosendaal te zien. Het museum hoopt met deze grote Philipstentoonstelling, waarin een beeld wordt gegeven van het bedrijf, de medewerkers en de invloed op Roosendaal, de pijn van het afscheid wat te verzachten.

(Feest)verlichting

De in het centrum aangebrachte verlichting voor de komende feestdagen vormt een aanleiding voor dit blog in het Jaar van het Licht: International Year of Light. Denk hierbij ook aan de verlichting tijdens volksfeesten, zoals te zien is op deze prentbriefkaart van Jan Bijnen. Hier zien we de versierde markt van Eindhoven (1904) ter gelegenheid van het koninklijk bezoek van H.M. Koningin Wilhelmina en Z.K.H. Hendrik der Nederlanden. Ook het lichtjesfeest van St. Maarten op 11 november, dat traditioneel gevierd wordt met een lampionnenoptocht, is een mooi voorbeeld van een dergelijk feest. Stedelijke feestverlichting met gloeilampen zien we op onderstaande prentbriefkaart van de Brugstraat in Breda tijdens de feestelijkheden rondom Breda, Oranjestad 1252-1952.

Prentbriefkaart: Breda, 1952
 Brugstraat versierd en verlicht ter gelegenheid van Breda Oranjestad 1252-1952
Vindplaats: pbk-B 83 / Oranjestad (6)

De Brabantse fotografen Martien Coppens (1908-1986) en Rees Diepen (1925-2012), waarvan de Brabant-Collectie de fotografische nalatenschap beheert, maakten vele fraaie foto's waarin licht en verlichting een grote rol spelen.

In onderstaande foto van Rees Diepen uit 1962 is licht in beeld gebracht op de kermis in Tilburg.

Op de kermis in Tilburg, 1962
 © Rees Diepen  Brabant-Collectie I Tilburg University
Vindplaats: 9589

Hieronder ziet u de Lichtstad Eindhoven (of Lampegat in carnavalstijd).

Zicht op Stationsplein en 18 Septemberplein, 1968
  © Martien Coppens I Nederlands Fotomuseum Rotterdam
Vindplaats: Cop SE 24 

Van 7 tot 14 november was Eindhoven in de ban van het festival GLOW. De Lichtjesroute ter herinnering aan de bevrijding vond plaats van 18 september t/m 11 oktober. Vandaag is het weer raak. Op het 18 Septemberplein is om 19.00 uur het grootse lichtspektakel Turn on the Lights te bewonderen. In Eindhoven, net buiten Nuenen, ligt ook het innovatieve, 600 meter lange fietspad van Daan Roosegaarde met honderdduizenden 'glow-in-the-dark'-steentjes, die oplichten in het donker als op het beroemde werk De Sterrennacht van Vincent van Gogh. De opening van dit pad (november 2014) was de aftrap voor het landelijke Van Goghjaar 2015.

De Grote Van Gogh Atlas

Deze kleurrijke atlas is verschenen ter gelegenheid van de 125e sterfdag van Vincent van Gogh. Het geeft een chronologisch overzicht van meer dan twintig dorpen en steden in Nederland, België, Frankrijk en Engeland waar Vincent woonde en werkte voordat hij in Auvers belandde. Zo volgen we hem van zijn jeugd in Zundert tot zijn tekenlessen in Tilburg, en van zijn voettocht naar Londen tot zijn atelier bij zijn ouders in Nuenen. Tot slot is er zijn verblijf in de verpleeginrichting in Saint-Remy-de-Provence en zijn overlijden op 37-jarige leeftijd in Auvers-sur-Oise.

We zien hoe zijn wereld er in die tijd uitzag: de rust van het platteland in Brabant en Zuid-Frankrijk, maar ook de drukke wereldsteden Londen en Parijs. De reislustige Van Gogh leefde in een spannende tijd. De moderne wereld was volop in beweging, onder andere door de opkomst van een wijdvertakt spoorwegnet in Europa. Vincent gebruikte de wereld om hem heen als onderwerp voor zijn honderden tekeningen en schilderijen. 

Het boek is geïllustreerd met veel topografische kaarten, tekeningen, foto's, brieven en schilderijen van Van Gogh. Op die manier is zijn ontwikkeling als mens en schilder goed te volgen. Uitgangspunt hierbij is dat de kunstenaar tot op de dag van vandaag velen inspireert en 125 jaar na zijn dood meer dan ooit leeft.

Meer boeken over schilderkunst en/of Vincent van Gogh kunt u vinden in de rubriek BRA J3.

Vindplaats: BRA J3 DENE 2015

Expositie 'In de Brabantse voetsporen van Van Gogh' in de Potviszaal

Vrijdagmiddag 16 oktober jl. kregen o.a. collega's van de hotspotlocaties Van Gogh Brabant en de pers een preview van de expositie In de Brabantse voetsporen van Vincent van Gogh in de Potviszaal van Natuurmuseum Brabant. De samenstellers van de tentoonstelling, Ronald Peeters en Emy Thorissen, leidden hen rond langs de objecten, foto's van vroeg 20e-eeuwse Noordbrabantse fotografen, tekeningen en brieffragmenten van Vincent van Gogh.
De expositie loopt van zaterdag 17 oktober 2015 t/m woensdag 6 januari 2016 en is een initiatief van de Brabant-Collectie, Natuurmuseum Brabant en Stadsmuseum Tilburg.

© Paul Slot

© Paul Slot

© Paul Slot

© Paul Slot

© Paul Slot

© Paul Slot

© Paul Slot

© Paul Slot

© Paul Slot

Zeldzame uitgave van commentaar Gerard van Zoemeren op het Bossche gewoonterecht

De Brabant-Collectie heeft na overleg met het Stadsarchief 's-Hertogenbosch, het Brabants Historisch Informatiecentrum (BHIC) en de Tilburgse emeritus-professor Trix Jacobs, specialist in de bronnen van het oud vaderlands recht, bij veilinghuis Henri Godts in Brussel geboden op een zeldzaam manuscript in twee banden van de advocaat en schepen van Den Bosch, Gerard van Zoemeren of ook wel Gerard van Someren (1547-1652). De Brabant-Collectie is nu de gelukkige eigenaar van deze bijzondere uitgave.

Gerardus van Zoemeren, Notata consultissimi ac doctissimi viri Domini Gerardi Van Zoemeren avocati d. consiliarii Eelkens ad consuetudines buscoducensi, s.l., [1640].
KHS D 205 a-b

Het volgende citaat van een zekere Mr. J.V onderschrijft het belang van dit handschrift:

Was van Soemeren gedurende zijn leven de vraagbaak zijner menigvuldige clienten; na zijn dood bleef hij het voor de gehele praktijk. Zijne aanteekeningen op de costuimen, die nimmer gedrukt zijn geweest, waren in handschrift eene behoefte voor elken jonge pleitbezorger en in elke regtsgeleerde bibliotheek was de Merlin van Noord-Braband te vinden … .

Zo valt te lezen op pagina 43 van een levensschets van Van Soemeren onder de titel De regtsgeleerde Gerard van Soemeren in  het tweede deel van Bijdragen tot de geschiedenis, oudheden, letteren, statistiek en beeldende kunsten der Provincie Noord-Braband (1845), geredigeerd door C.R. Hermans, de eerste bibliothecaris van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen.

Consuetudines Jus et Stijlus procedendi Buscoducensis civitatis
Gewoonterecht en stijl van procederen in de stad 's-Hertogenbosch

De titel van het werk luidt Notata consultissimi ac doctissimi viri Domini Gerardi Van Zoemeren avocati d. consiliarii Eelkens ad consuetudines buscoducensi. Het handschrift wordt gedateerd omstreeks 1640. De twee delen, gevat in 19e eeuwse half perkamenten band, bevatten elk meer dan 500 folio’s. Het handschrift was bedoeld voor de schoonzoon van Van Soemeren, Gijsbrecht Eelkens, griffier in Breda.

Het handschrift is van belang, omdat het een vroege autograaf is van vóór 1652 waarvan geen jongere handschriften bekend zijn. Het is een ongepubliceerd rechtscommentaar op de Bossche Costuymen. “Het Nederlandse woord costume is via het middeleeuwse Italiaans afgeleid van het Latijnse consuetudo, dat gewoonte betekent.”, aldus Lijten. Deze rechtsgewoonte is ontstaan door een openbare en vreedzame herhaling gedurende langere tijd. In het begin was het gewoonterecht ongeschreven. Later werd de costume opgetekend. De costume was in de Middeleeuwen in Europa de voornaamste rechtsbron. Pas vanaf de zestiende eeuw werd de wet de voornaamste rechtsbron. De goedkeuring van de costumen hing samen met de Blijde Inkomst van een vorst in een stad, waarbij de vorst een eed aflegde op de lokale rechten en privileges van die stad. 

Karel V verordonneerde in 1531 de officiële redactie van de Vlaamse costumen. Zijn streven was codificatie en homologatie of goedkeuring van het gewoonterecht en een zekere unificatie ervan. Costumen, die door de overheid waren goedgekeurd kregen kracht van wet. In 1546 werd het Bossche gewoonterecht, dat veel verwantschap toont met dat van Mechelen, voor het eerst opgetekend. Later beval Filips II hernieuwde optekening van het gewoonterecht. Voor Den Bosch werd het gewoonterecht voor de tweede keer opgetekend ergens tussen 1570 en 1572. Volgens van Soemeren werden de Bossche costumen tijdens de aanwezigheid van Alva herzien. Ook Albert en Isabella bewogen zich op het terrein van het gewoonterecht. In 1606 droegen zij de stad Den Bosch op om in 1606 hun costumen op te sturen naar de Raad van Brabant. Dat gebeurde vermoedelijk begin januari 1607. Bij het opstellen van deze costumen was Gerard van Soemeren betrokken. Dat gebeurde ook bij een revisie hiervan in 1636.

Marie-José Lijten geeft in haar proefschrift Het burgerlijk proces in stad en Meierij van ’s-Hertogenbosch, 1530-1811 in bijlage 7 een overzicht van getraceerde handschriften van Gerard van Soemeren. Die heten echter overal Collectanea ad Consuetudines Buscoducenses. In het verworven handschrift staat echter Notata. Lijten geeft in haar lijst aan dat er edities zijn met 24 of met 25 titels (artikelen of hoofdstukken). Het nieuw verworven handschrift bevat echter slechts 23 (!) titels. Die zijn in de twee delen keurig onderscheiden door een tabje aan het begin van elke titel.

De tabjes per titel

De Brusselse advocaat in de Raad van Brabant, Pierre Verhagen (1767-1835), voegde in het nieuw verworven exemplaar van het handschrift zijn commentaar toe. Ook was hij de schrijver van de los bijgevoegde inhoudsopgave: Table des matières : Notata consultissimi ad doctissimi viri Dni Gerardi van Zoemeren hoc D. Conciliarii Eelkens ad Consuetudines Buscoducenses ad usum advocati Verhagen junioris Bruxellis residentis anno 1790 qui aliquas addidit notas pro at quotidie inciderunt. In deze inhoudsopgave worden in het Latijn eveneens 23  hoofdstukken genoemd. 

De Brabant-Collectie bezit verschillende handschriften en gedrukte edities van de Bossche costumen. Jeroen van de Ven beschrijft in zijn Over Brabant geschreven, in deel II uit 1994 vanaf p. 226 bij de catalogus nummers II, 216 t/m II, 231 de 16 verschillende handschriften van Collectanea ad Consuetudines Buscoducensis van Van Soemeren in bezit van de Brabant-Collectie. 

De eerste gedrukte tekst van de Bossche costumen is te vinden in het omvangrijke tweedelige werk van Jan-Baptiste Christyn, advocaat bij de Brusselse Raad van Brabant: Brabandts recht dat is generale costumen vanden lande ende hertoghdomme van Brabandt midtsgaders van het hertoghdom van Limborgh stede ende lande van Mechelen met verscheyde ordonnantien reglementen statuten, ende manieren van procederen ... . Antwerpen, Cnobbaert, 1682. Lijten deelt in haar proefschrift mee, dat Christyn niet betrouwbaar is. Dit geldt met name voor de Bossche costuymen. In 1684 werd de derde Bossche redactie van de costumen uit 1606 opnieuw en met minder onjuistheden gedrukt en wel door de Bossche drukker Jan Scheffer (V) Costuymen, ende usantien der hooft-stadt ende meyerye van s'Hertoghen-Bossche. De tekstuitgave werd verzorgd door een lid van de Raad van Brabant, Victor van Beughem. Latere edities verschenen in Den Bosch in 1717 en 1744 bij Petrus  Scheffers en in 1758 bij Antony van Beusecom.

Victor van Beughem, Costuymen, ende usantien der hooft-stadt ende meyerye van 'sHertoghen-Bossche,
s'Hertogen-Bossche : by Jan Scheffers, 1684.
KOD 1684 'S HERT 3

Literatuur:

• Marie-José Lijten, Het burgerlijk proces in stad en Meierij van ’s-Hertogenbosch, 1530-1811, Assen : Van Gorcum, 1987. Vindplaats: CBM 280 C 21a en JUR R52 LIJT 1987 
• Jacobs, B.C.M., Ontsloten bronnen : costumenoptekeningen en andere juridische handschriften in de Brabant-Collectie van de Tilburgse Universiteitsbibliotheek. Noordbrabants historisch jaarboek 19 (2002), p. 117-135. Vindplaats: BRA D NOOR 19

Ontdek de Regte Heide

De Week van het Landschap vindt dit jaar plaats van 18 t/m 25 oktober. Gedurende acht dagen laten de Provinciale Landschappen, zo ook het Brabants Landschap, zien hoe ze hun natuurterreinen beheren. Eén van de terreinen van laatstgenoemde is de Regte Heide. Tijdens de Week van het Landschap zal de nieuwste natuurfilm van Mark Kapteijns over dit gebied in première gaan. Daarnaast wordt hier op 24 oktober in het kader van de Nacht van de Nacht een excursie georganiseerd. Reden voor ons aandacht te geven aan dit gebied, gelegen onder de rook van Tilburg.

De Regte Heide ligt op een brede dekzandrug, die de waterscheiding vormt tussen twee beekdalen. De overgang van de hooggelegen, droge en voedselarme heide naar het natte, laaggelegen voedselrijke beekdal is zeldzaam en levert hoogteverschillen op van wel 5 meter. En dat is hoog voor Brabantse normen. Het gebied kenmerkt zich door een rijke flora en fauna. Zo bloeit hier klokjesgentiaan, zonnedauw en beenbreek. De zang van de veldleeuwerik op een mooie zomerdag doet je snel vergeten dat de stad binnen handbereik ligt. In de herfst passeren diverse trekvogels en in de wintermaanden neemt de klapekster zijn intrek op de heide. In de periode 2009-2010 heeft de mens de natuur een handje willen helpen met de herintroductie van de korhoen. Dat is echter op niets uitgelopen; de populatie hield geen stand. In 2011 is het project stopgezet.

Al dit natuurschoon wordt mooi gecombineerd met een rijke cultuurhistorie. Op de rand van de heide liggen zes grafheuvels uit de Bronstijd. Op de Kaart van Zijnen uit 1760 wordt al melding gemaakt van grafheuvels. Het origineel van deze kaart bevindt zich in het Regionaal Archief Tilburg; de Brabant-Collectie beschikt over een facsimile-uitgave (vindplaats: Generaliteitsland Brabant / Oost / Tilburg / 1760 (1)). Op deze kaart wordt de grafheuvelgroep 'de Vijf Bergies' genoemd. Ook nu nog wordt de naam 'Vijfberg' gehanteerd. Pas bij restauratiewerkzaamheden kwam men erachter dat er zes in plaats van vijf grafheuvels zijn. In 1935 verrichte Albert Egges van Giffen, grondlegger van de Nederlandse archeologie, hier onderzoek. Hij was vooral geïntrigeerd door de bijzondere vorm van de grootste heuvel, die door een greppel en een wal omringd is en daarom een ringwalheuvel wordt genoemd. Dergelijke heuvels kende men indertijd niet in Nederland en ook nu zijn ze nog zeldzaam. Bij opgravingen werden diverse grafgiften zoals strijdbijlen en dolken gevonden. De Brabant-Collectie beheert 49 objecten van dit onderzoek (zie Databank Topografisch-Historische Atlas), waaronder de volgende afbeeldingen.

Grafheuvels. Archeologisch onderzoek Rechte Heide, gemeente Goirle
Fotograaf onbekend / Biologisch Archaeologisch Instituut Rijksuniversiteit Groningen, 1935
ML / 924 Goir (4)

Tumulus (5) Rechte Heide, gem. Goirle
Maker onbekend / Biologisch Archaeologisch Instituut Rijksuniversiteit Groningen
Reproductie van tekening plattegrond, 1935
ML / 924 Goir (38)

Direct na het onderzoek in 1935 zijn de grafheuvels gerestaureerd. In 1980 en 2007 moesten de heuvels opnieuw gerestaureerd worden: paalkransen werden vervangen en ringwallen met een droge sloot werden aangelegd.

De Regte Heide is een heerlijk gebied om over te struinen. Er zijn diverse wandelroutes uitgezet en vanuit een vogelkijkhut kun je ongestoord de natuur observeren. Ben je daarna helemaal verslingerd geraakt aan dit natuurgebied, volg dan de speciale Facebook-pagina De Regte Heide liefhebbers.

Meer lezen over de Regte Heide? Bekijk dan zeker het laatste nummer (nr. 188, herfst 2015) van het tijdschrift Brabants Landschap (vindplaats: T 07481), waarin een aantal artikelen over dit natuurgebied staan. Maar onze collectie biedt nog meer, zoals bijvoorbeeld de volgende uitgaves:

• H. Schlamilch: Geheimen van de Regte Heide: de zeven grafheuvels. Soest, Boekscout.nl (2012).
  Vindplaats: CBM 015 A 71
• L. Theunissen en J-W. de Kort: Archeologische verhalen over het landschap van de Regte Heide (gemeente Goirle). Amersfoort, Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (2008). Vindplaats: BRA Z3 THEU 2008
• T. Caspers e.a.: Ontdek de natuur dichtbij huis; Tilburg en omstreken. Haaren, Brabants Landschap (2003) (pag. 4-7). Vindplaats: BRA H4 CASP 2003
• 'De Regte Heide: nederzetting uit de prehistorie'. In: Brabants Landschap, vol. 76, nr. 158 (april 2008), p. 29-45.
  Vindplaats: T 07481